U objavljenim memoarima „Konclogor na Savi“ Ilije Jakovljevića, advokata, pisca i člana Hrvatske seljačke stranke koji je robijao tokom 1941. i 1942. godine u zatvorima NDH, postoji svedočenje o tome da se u zatvoru upoznao sa jednim homoseksualcem. On navodi kako je upoznao “muškarca ljubitelja muškog tela” i da su se brzo sporazumeli o obostranom “paktu o nenapadanju”. Ovo pominjanje “muškarca ljubitelja muškog tela” ne implicira direktno na činjenicu da je čovek homoseksualnih sklonosti bio na robiji zbog svoje seksualne prirode, ali ostavlja tu mogućnost otvorenom.
Komunizam se često izjednačava sa homofobijom, te se opisuje kao trenutak nazadnosti, koji je stopirao ekonomski, politički, te društveni napredak, uključujući i usvajanja LGBTIQ prava, te razvoj aktivizma. Tako je Denis Altman 1971. godine zapisao da je „predrasuda o homoseksualnosti kao o buržoaskoj dekadenciji bila prihvaćena od strane Komunističkih partija širom sveta“. Conor O’Dwyer je, sa druge strane, 2013. godine raspravljao o tome da je „komunizam ostavio dubok razarajući trag u okviru ovog društvenog polja, zataškavajući istoriju ugnjetavanja gejeva, lezbejki i biseksualaca od strane države (…)“ Danas, autor Lukasz Szulc u svom poslednjem delu – Transnational Homosexuals in Communist Poland: Cross-Border Flows in Gay and Lesbian Magazines, preispituje ovakav stav, ukazujući na to da je glavni problem to što se sve komunističke države posmatraju u istom kontekstu, te se pretpostavlja da su imale isti stav prema homoseksualnosti.
Za početak, komunistička Evropa je imala složenu geo-političku strukturu, u kojoj je Sovjestski savez nesumnjivo vodio Istočni blok. I sama Unija sovjetskih socijalističkih republika sastojala se iz različitih republika (pred kraj saveza bilo ih je 15), a imala je veliki uticaj i na šest „država satelita“, koje su ekonomski i vojno bile u bliskoj vezi sa Savezom: Bugarska, Čehoslovačka, Istočna Nemačka, Mađarska, Poljska i Rumunija, te je komunistička Evropa uključivala je i dve nesvrstane države: Jugoslaviju, koja se sa Sovjetskim savezom rastala 1948. godine, te Albaniju, koja je od patronata Saveza odustala 1960.
Anti-sodomijski zakon koji je funkcionisao u okviru Sovjetskog saveza, a čija je primena podrazumevala kažnjavanje muškaraca koji su stupali u istopolne odnose zatvorskom kaznom sa teškim fizičkim radom u trajanju do pet godina, često se smatra načinom na koji su se sve države u komunističkoj Evropi obračunavale sa homoseksualnošću. U samom Sovjetskom savezu situacija je, ipak, bila nešto više nijansirana, pa su tako boljševici, koji su na vlast došli posle Oktobarske revolucije 1917. godine, mušku homoseksualnost dekriminalizovali već 1922. godine, da bi je Josif Staljin ponovo kriminalizovao 1933. godine, uz pomenutu kaznu koja se služila u radnim logorima. Do dekriminalizacije je ponovo došlo tek 1993. godine, a posle pada Sovjetskog saveza 1991. godine, budući da je Rusija želela da se priključi Savetu Evrope. Neke od ostalih sovjetskih republika su takođe dekriminalizovale homoseksualnost odmah posle pada, dok druge to nisu učinile ni do danas: Ukrajina 1991, Estonija i Latvija 1992, Litvanija 1993, Belorusija 1994, Moldavija 1995, Kirgistan, Kazahstan i Tadžikistan 1998, Azerbejdžan i Gruzija 2000, Armenija 2003, dok su istopolni odnosi i danas nezakoniti u Turkmenistanu (kažnjavaju se zatvorskom kaznom u trajanju do dve godine), te Uzbekistanu (do tri godine).
Sa druge strane, Sovjetski savez nije izričito zahtevao takav stav prema homoseksualnosti od „država satelita“, pa se tako Poljska najviše razlikovala od sovjetskog modela. Istopolni odnosi javno su osuđivani posle Prvog svetskog rata, dok su zakoni bivših okupatora (Rusije, Pruske i Austrougarske) još uvek bili na snazi. Oni su uglavnom kriminalizovali odnose između muškaraca, a „austrijski kod“ je uključivao i kažnjavanje odnosa između žena. Novi poljski zakon, koji je uledio posle toga, dekriminalizovao je seksualne odnose koji su podrazumevali pristanak obe strane, bilo da se radilo o heteroseksualnim ili homoseksualnim parovima, te je tako ostalo do danas. Taj zakon se poklapao sa Napoleonovim kodom iz 1804. godine, koji je 1808. upotrebljen kao model za zakonik varšavskog vojvodstva, koje je Napoleon osnovao 1807. na Poljskoj teritoriji koja je ustupljena Prusiji.
Druge „države sateliti“ dekriminalizovale su homoseksualnost uglavnom pre pada komunaizma u Evropi: Čehoslovačka i Mađarska 1962, Bugarska i Istočna Nemačka 1968, a jedino Rumunija tek 1996. Situacija je bila nešto komplikovanija u Jugoslaviji, koja je državama koje su bile u njenom sklopu dopuštala da same donose zakone koji su se odnosili na homoseksualnost. Tako su istopolni odnosi u Hrvatskoj, Crnoj Gori i Sloveniji dekriminalizovani već 1977, dok su države još bile u zajednici. Ostale članice su homoseksualnost dekriminalizovale tek posle raspada: Srbija 1994, Makedonija 1996, te Bosna i Hercegovina 2002. godine. Za precizniju sliku korisna je i informacija da je homoseksualnost osamdesetih godina prošlog veka bila nezakonita na Kosovu, ali ne i u Vojvodini.
Kako se kažnjavala homoseksualnost u Jugoslaviji
Dok pažnju mnogih zapadnih istraživača gej i lezbejske istorije zaokupljaju iskustva homoseksualaca tokom Drugog svetskog rata, iskustvo homoseksualaca sa prostora Jugoslavije za vreme tog rata – proganjanja od strane fašističkih vlasti i odnos zaraćenih strana prema homoseksualnosti potpuno je zanemaren. Zasigurno je među žrtvama terora nacističkog okupatora i NDH bilo i homoseksualaca koji nisu bili pogubljeni zbog svoje nacionalnosti ili ideoloških ubeđenja, već upravo zbog seksualne orijentacije.
U objavljenim memoarima „Konclogor na Savi“ Ilije Jakovljevića, advokata, pisca i člana Hrvatske seljačke stranke, koji je robijao tokom 1941. i 1942. godine u zatvorima NDH, postoji svedočenje o tome da se u zatvoru upoznao sa jednim homoseksualcem. On navodi kako je upoznao “muškarca ljubitelja muškog tela” i da su se brzo sporazumeli o obostranom “paktu o nenapadanju”. Ovo pominjanje “muškarca ljubitelja muškog tela” ne implicira direktno na činjenicu da je čovek homoseksualnih sklonosti bio na robiji zbog svoje seksualne prirode, ali ostavlja tu mogućnost otvorenom.
S druge strane, nagoveštaj o odnosima prema homoseksualcima među partizanima daje Milovan Đilas u svojim ratnim memoarima. U jednom pasusu njegovih uspomena „Revolucionarni rat“ Đilas opisuje kako su homoseksualci isterivani iz Komunističke partije zbog svoje seksualnosti. Đilasu je, čitamo u uspomenama, jednom prilikom Rifat Burđžević, sekretar Sandžačkog komiteta KPJ, rekao da su mu vojnici srpskog bataljona otkrili da je “jedan Musliman, dobar vojnik i revnostan komunista” – homoseksualac. I dok se Burdžević, očekivano, dvoumi “da li da pogubi tu nakazu”, Đilas ostaje zbunjen: „Ni ja nisam znao partijsku praksu, niti je išta o takvim pitanjima pisalo kod Marksa i Lenjina. No, po zdravoj pameti sam zaključio da od takvih poroka pate i proleteri, a ne samo buržoaski dekadenti, ali i – da takvi poročnici ne mogu imati funkcije, niti biti članovi partije. Ovaj se Burdževiću poverio, plačući, i čak mu ispričao da ga je kao siromašnog dečaka razvratio propali beg – naredio da napusti partiju, ali i diskretno obavestio štab da pripaze na njega. Doznao sam, kasnije, da je taj homoseksualac, koji je po izgledu bio sušta muškost, bio veoma hrabar i hrabro pao“. Za Đilasa je homoseksualnost “porok” koji se ne može i ne sme tolerisati ni u partiji ni među čelnicima partizanskog pokreta, ali je homoseksualcu ipak bilo dozvoljeno da ostane u partizanima i “hrabro padne”. Ovo otvara prostor za pretpostavku da su zbog teških ratnih okolnosti partizanske vođe bile nešto tolerantnije prema homoseksualnim vojnicima, ali su unutar partije bile nepopustljive. Ostaje otvoreno pitanje kako bi u sličnim situacijama postupili drugi vojni i partijski čelnici, da li bi bili manje ili više tolerantni u odnosu na Milovana Đilasa i Rifata Burđževića.
Topla braća po oružju
Veće učešće eminentnih ličnosti homoseksualnih sklonosti u KPJ i partizanskom pokretu moglo je uticati na ublažavanje stavova ostalih članova partizanske elite prema homoseksualnosti.
Slavni hrvatski pisci Vladimir Nazor i Ivan Goran Kovačić upravo su takve ličnosti, ali se njihova homoseksualnost ignoriše. Odnos između Nazora i Kovačića u biografijama ova dva pisca ne opisuje se eksplicitno kao homoseksualan, a biografi nastoje da izbegnu to pitanje težeći da heteroseksualizuju njihov odnos. Brojna svedočenja iz tog vremena jasno sugerišu da je tada u Zagrebu bilo dobro poznato da je veza između Nazora i Kovačića bila i homoseksualna. I same Ustaše su napadale partizane tvrdnjama da je među njima mnogo homoseksualaca misleći pre svega na par Nazor-Kovačić.
Nazor je jedan od najplodnijih pisaca u hrvatskoj književnosti, studirao je prirodne nauke, matematiku i fiziku u Gracu i Zagrebu. Diplomirao je 1902. godine Predavao je Hrvatskoj gimnaziji u Zadru, a od 1903. do 1918. godine u Istri gdje je ujedno i proveo najviše svog života. Penzionisan je 1933. godine u Zagrebu kao upravitelj dečijeg doma. Prvo delo mu je bilo Slavenske legende (1900).
Godine 1942. s pjesnikom Ivanom Goranom Kovačićem preko Kupe odlazi u partizane, o čemu je izvestio čak i Radio London. Nazor počinje voditi dnevnik „S partizanima“. Poslije rata objavio je i „Pjesme partizanske“. U ratu Nazor je predsednik Izvršnog odbora ZAVNOH-a, a nakon rata i prvi predsednik hrvatskog Sabora.
Ivan Goran Kovačić je rođen 21. marta 1913. godine u Lukovdolu. Osnovnu školu je završio u rodnom mestu, a kasnije se školovao u Karlovcu i Zagrebu. Još kao gimnazijalac Kovačić je počeo da objavljuje književne radove u časopisima i listovima. Sa dvojicom svojih prijatelja objavljuje prvu zbirku pesama pod naslovom “Lirika” 1932. U to vreme je već bio student filozofskog fakulteta u Zagrebu, ali je kasnije studije napustio. Kao student filozofije na Zagrebačkom univerzitetu, Goran je sarađivao s časopisima jasne levičarske orijentacije. Pored poezije, Kovačić se bavio i prozom, esejistikom i kritikom. Godine 1936. štampao je knjigu novela ” Dani gnjeva”. Živeo u vrlo teškim materijalnim prilikama, pa je zbog toga morao da radi u redakciji jednog zagrebačkog lista (Hrvatski dnevnik). Inače je prevodio sa nekoliko jezika i imao je zavidnu književnu i jezičku kulturu.
U relativno kratkom stvaralačkom radu, koji je trajao nepunih deset godina, Goran je pisao pesme, novele, kritike, započeo dva romana, prevodio s engleskog, francuskog, ruskog i slovenačkog jezika. Prevodio je, pored ostalih, Šekspira, Bajrona, Šelija, Vajlda, Tenisona, Remboa i Jesenjina. Voleo je usmenu književnost, Mažuranića, Matoša, Nazora i Župančiča. Po svojim pesničkim shvatanjima, pripadao je onoj grupi umetnika koja je u prvu lepotu pesničkog dela tražila u punom skladu forme i sadržine. Borio se protiv “bezidejnog artizma”, ali se nije slagao ni sa onim pesnicima koji su “poricali ili zanemarivali estetiku izraza”.
Značajan je i njegov esejističko-kritičarski rad, u kome je ispoljio smisao za veoma tanana idejno-estetska opažanja i uopštavanja.
Život je izgubi tragično u toku rata.
Posleratno razdoblje
Progoni homoseksualaca nastavljeni su i posle Drugog svetskog rata, posebno u periodu od 1948. do 60-ih. Postoje brojna svedočenja o hapšenjima, proganjanima i zatvaranjima. Naravno, veliki deo svedočenja je nedostupan ili preživeli još uvek nisu progovorili zbog aktuelne klime.
Godine 1959. zakonodavci su i zvanično kriminalizovali homoseksualnost. Homoseksualni čin, i to samo muški homoseksualni odnos (na lezbijski seks se nije gledalo kao na seksualni čin već kao bludnu radnju koja podleže „samo“ prekršajnoj prijavi), se po tom Krivičnom zakonu SFRJ, član 186. stav 2, kažnjavao zatvorom u trajanju od jedne godine. Nigde nema poznatog primera primene ovog zakona, što ne isključuje mogućnost maltretiranja, diskriminacije i progona od strane vlasti. Takođe važno je spomenuti da je za bilo kojeg gej muškarca ili lezbejku bilo nemoguće da budu članovi Partije, mada se i danas vode rasprave o seksualnosti pojedinih visokih funkcionera KPJ-SKJ.
Zakonski položaj homoseksualaca se promenio sredinom sedamdesetih godina 20. veka, nakon ustavnih promena iz 1974. godine. Reformom zakonodavstva i prenosom ovlašćenja federalnog vrha na republičke i pokrajinske, ukinut je zajednički krivični zakon SFRJ. Slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji homoseksualnosti. Profesor prava na Fakultetu u Ljubljani, Ljubo Bavcon, ispred Komisije za donošenje krivičnog zakona SR Slovenije, pozvao na dekriminalizaciju homoseksualnosti 1974. godine. Hrvatska lekarska komora je skunula homoseksualnost sa liste mentalnih poremećaja 1973. godine. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca. To su iste godine, uz Hrvatsku i Sloveniju, učinile Vojvodina i Crna Gora. Srbija je dekriminalizovala homoseksualnost tek 1994. godine, Makedonija 1997. godine (s time da se 1995. godine pokušala doneti zabranu da homoseksualci i alkoholičari postanu advokati), Bosna i Hercegovina je to učinila još kasnije, tek 1998, i to u oba entiteta.
Liberalizacija odnosa prema LGBT populaciji u SFRJ ipak se najviše osetila na kulturnom planu, posebno u jugoslovenskoj kinematografiji.
Nepobitna je činjenica da je jako puno gej ljudi u ex Jugoslaviji bilo oženjeno i imalo je decu, sve kako bi prikrili svoje seksualne sklonosti. Takvih slučajeva ima i danas iako se ljudi u 21. veku ipak puno lakše mire sa svojom seksualnošću i seksualnošću okoline.
Izvor: XXZ magazin